Mastika (mastyks) – wyjątkowa i ponadczasowa substancja pochodząca z natury. Co sprawia, że ​​jego działanie jest tak wyjątkowe, że budzi zainteresowanie nie tylko wśród naukowców, ale także wśród reszty społeczeństwa? Żywica wydzielina drzewa pochodzącego z Morza Śródziemnego kryje w sobie więcej, niż można by się spodziewać.

Co to jest mastyks i jakie jest jego pochodzenie?

Mastyks to wysuszony wysięk żywiczny, tj. wydzielina z łodyg lub gałęzi drzewa pistacjowego mastyksowego (od łac. Pistacia lentiscus), zwanego także drzewem mastyksowym.
Żywicę tę uzyskuje się poprzez przecięcie łodyg lub gałęzi rośliny, po czym z uszkodzonych miejsc zaczyna wypływać wysięk.
Zawiera on co najmniej 10 ml/kg olejków eterycznych. Mówimy zatem o oleożywicy (mieszaninie żywicy i olejów).
Na Bałkanach znana jest pod synonimami mastyksu, mastixu lub gumy mastyksowej. Bardzo często wspominana jest w literaturze pod nazwą mastyks Chios, właśnie ze względu na swoje pochodzenie z wyspy Chios. Wyspa Chios jest piątą co do wielkości wyspą należącą do Grecji. Położone jest na Morzu Egejskim i znane jest głównie z eksportu gumy mastyksowej
Wyspa Chios, a konkretnie jej południowa część zwana Masticochoria (reprezentowana przez 24 wioski), jest największym źródłem mastyksu na świecie. Wapienne gleby Masticochorii zapewniają idealne warunki do uprawy drzew mastyksowych i produkcji żywicy.
Uprawa drzew mastyksowych i zbieranie żywicy jest częścią dziedzictwa kulturowego tego obszaru.
Rocznie z wyspy Chios eksportuje się około 250 000 kg mastyksu, głównie do Francji, USA, Arabii Saudyjskiej, Wielkiej Brytanii i Australii.
Pistacja mastyksowa (P. lentiscus) jest szeroko rozpowszechniona w postaci drzew i krzewów, zwłaszcza na obszarach przybrzeżnych Morza Śródziemnego. Źródło zdjęć: obrazy Getty

Skąd pochodzi drzewo mastyksowe?

Pistacja mastyksowa (P. lentiscus) należy do rodziny roślin Anacardiaceae. Naturalnym siedliskiem tej rośliny są obszary przybrzeżne Morza Śródziemnego, Portugalii i tropikalnej Afryki.
Pistacje mogą urosnąć do rozmiarów drzewa lub występować w  postaci gęstego krzewu. Osiągają wysokość 1-8 metrów. 
Liście mają długości 1-4 cm, są skórzaste. Mają kształt od lancy do jajka. Są ciemnozielone na górze, jaśniejsze na dole.
Kwiaty są jednopłciowe i przypominają kolec. Są żółtawe (kwiaty żeńskie) lub fioletowo-czerwone (kwiaty męskie). Zapylane są przez wiatr.
Owoce pistacji to pestki wielkości około 4 mm z jednym nasionem. W trakcie rozwoju owoc zmienia kolor z zielonego na czerwony i czarny. Czarny kolor owocu wskazuje na jego dojrzałość. 
Drzewo mastyksowe rośnie bardzo powoli, osiągając pełny rozwój w wieku około 40–50 lat. Jest w stanie wyprodukować mastyks od 5 do 6 roku życia, natomiast maksymalną produkcję osiąga w wieku 15 lat. Tworzenie się żywicy ulega znacznemu zmniejszeniu po 70 latach życia.
Kluczowym etapem produkcji mastyksu jest przygotowanie samych drzewek . Od połowy czerwca do początku lipca gleba wokół drzew jest dokładnie oczyszczona, wyrównana i przygotowana do zebrania skapującego mastyksu. Glebę posypuje się drobnym pyłem kamiennym i powstaje gładka powierzchnia.

Jak zbiera się mastyks?

Po dokładnym przygotowaniu drzewa i jego otoczenia, w lipcu i sierpniu rozpoczyna się proces wycinania kory głównych gałęzi. Nacięcia zwane „kento” zaczynają się w dolnych partiach pnia i biegną w górę.
Stosunkowo świeża wydzielina z ciętych łodyg lub gałęzi rośliny ma postać lepkiego, półprzezroczystego soku, który kapie na przygotowaną glebę pod drzewem. Po około 15-20 dniach, w zależności od warunków atmosferycznych, twardnieje i przyjmuje nieregularne kształty.
Po zastygnięciu żywica ma postać krystaliczną, traci gorzki smak i jest silnie aromatyczna (zapach żywicy).
W tym momencie rozpoczyna się zbieranie żywicy. Najpierw zbierane są duże kawałki, a następnie małe. Otrzymaną żywicę przemywa się wodą w celu usunięcia z niej zanieczyszczeń. Następnie jest sortowana i klasyfikowana według koloru i wielkości poszczególnych ziaren.
Mastyks jest przechowywany w drewnianych skrzyniach w chłodnym miejscu, aż nadejdzie czas jego przetworzenia.


Jak wygląda mastyks?

Ziarna gumy mastyksowej mają kolor żółty lub zielonkawy. Są okrągłe lub gruszkowate i mają średnicę około 3 mm.
To właśnie kształt ziaren wyraźnie odróżnia mastyks od żywicy sandarak (żywica drzewna Tetraclinis articulata), o której wiadomo, że jest używana do podrabiania oryginalnej żywicy mastyksowej.
Mastyk ma kruche ziarna o lekko balsamicznym zapachu i terpentynowym smaku, a po przeżuciu stają się plastyczne.
Z chemicznego punktu widzenia mastyks składa się z kilku podstawowych składników. Jednakże pełny skład nie został jeszcze poznany.
  • Triterpeny
  • Węglowodory monoterpenowe, 20% utlenione monoterpeny i seskwiterpeny
  • Polifenole, fitosterole
  • Polimery naturalne

Mastyks i jego zastosowanie medyczne

Sam mastyks, jak również udowodnienie jego wpływu na organizm ludzki, jest przedmiotem badań naukowych od kilkudziesięciu lat. W tym czasie mastyks i jego działanie były wielokrotnie testowane w różnych wskazaniach, tj. w leczeniu wielu stanów patologicznych.
Aby mastyks, podobnie jak wszystkie inne substancje posiadające potencjał leczniczy, został dopuszczony do celów medycznych, należy jednoznacznie wykazać jego bezpieczeństwo i skuteczność.
Ponieważ mastyks był używany przez ludzi do różnych celów (zwłaszcza leczniczych) już od czasów prehistorycznych, jego bezpieczeństwo zostało ustalone i zweryfikowane przez długotrwałe stosowanie.
Nie oznacza to jednak, że automatycznie ma on uniwersalne zastosowanie medyczne. Jego działanie terapeutyczne ogranicza się tylko do określonych warunków.
W przypadku jakich problemów zdrowotnych stosowanie mastyksu jest bezpieczne?
Obecnie stosowanie mastyksu jest oficjalnie zatwierdzone i zalecane jedynie w dwóch wskazaniach.
Zalecenia te zostały wydane przez Europejską Agencję Leków (EMA), która jest głównym organem kontrolnym w zakresie leków funkcjonującym na terenie Unii Europejskiej.
Wskazania, w których stosowanie mastyksu zostało zatwierdzone przez Europejską Agencję Leków

Wewnętrzny użytek 

Mastyks jako tradycyjny lek ziołowy stosowany przy łagodnych problemach trawiennych

 

Zastosowanie zewnętrzne

Mastyks jako tradycyjny lek ziołowy stosowany w leczeniu objawów drobnych stanów zapalnych skóry i drobnych ran skóry


Wewnętrzne zastosowanie mastyksu

W pierwszym z wymienionych wskazań mastyks przeznaczony jest do użytku wewnętrznego, tj. podawany doustnie (podanie doustne). 
Mastyks może być przyjmowany doustnie przez dorosłych i  osoby starsze w celu złagodzenia drobnych problemów trawiennych
  • w pojedynczej dawce 0,5-1 g dwa razy dziennie lub
  • w dawce 1-2 g raz dziennie
EMA nie zaleca doustnego stosowania mastyksu u dzieci i  młodzieży w wieku poniżej 18 lat. Dzieje się tak dlatego, że nie ma wystarczających odpowiednich danych dotyczących jego stosowania w tej grupie wiekowej.
Zalecany czas stosowania to 2 tygodnie.
Czas ten uwzględnia fakt, że leczenie nie jest pod nadzorem lekarza i jeśli pomimo stosowania mastyksu objawy problemów trawiennych utrzymują się, konieczna jest konsultacja z lekarzem lub wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia.

Jakie są właściwości mastyksu?

Obecnie na rynku dostępna jest stosunkowo duża liczba produktów zawierających mastyks. Produkty te są ogólnodostępne.
Znajdziemy je w różnej postaci, na przykład wspomnianego już proszku, ale także w postaci kapsułek, gumy do żucia, ekstraktów, olejków czy wody.
Olejek otrzymywany jest z mastyksu Chios w procesie destylacji z parą wodną. Woda mastyksowa jest produktem powstałym podczas destylacji i jest ekstraktem wodnym.

Antybakteryjne działanie mastyksu

Działanie przeciwko mikroorganizmom opiera się na obecności niektórych substancji mastyksowych. Z jednej strony zapobiegają rozwojowi mikroorganizmów, ale są również w stanie je zabić. Mastyk działa zarówno przeciwko bakteriom Gram-ujemnym, jak i Gram-dodatnim.
Działanie antybakteryjne przypisuje się głównie olejowi mastyksowemu, dzięki zawartości alfa-pipenów.

Mastyk i jego działanie przeciwko Helicobacter pylori

Badania naukowe poświęcono także określeniu działania mastyksu na bakterię Helicobacter pylori. Bakteria ta jest przyczyną choroby zapalnej żołądka, która może prowadzić do  rozwoju wrzodów żołądka.
Chociaż w kilku badaniach potwierdzono działanie przeciwbakteryjne przeciwko Helicobacter pylori, a mastyks był w stanie wyeliminować bakterię z organizmu, nie można było określić zaleceń dotyczących jego stosowania w tym wskazaniu.
Powodem był fakt, że nawet duże dawki mastyksu nie osiągnęły wystarczającego poziomu zabicia tej bakterii w monoterapii. Dlatego też mastyks można stosować jako kurację wspomagającą, zwiększającą skuteczność zwykłej antybiotykoterapii, np. w przypadku rozwiniętej oporności na antybiotyki.

Mastyks jako profilaktyka miażdżycy

Ze względu na charakter substancji mastyksowych przyjmuje się, że mają one działanie przeciwutleniające. Substancje zawarte w nich zwane fitosterolami działają przeciw utlenianiu lipoprotein o małej gęstości (LDL), które stanowią potencjalne ryzyko rozwoju miażdżycy.
Zatem mastyks działa przeciw tworzeniu się blaszek miażdżycowych na naczyniach krwionośnych, zmianom patologicznym w naczyniach krwionośnych, rozwojowi miażdżycy i pokrewnym chorobom serca.
Działanie przeciwdrobnoustrojowe (w tym antybakteryjne) i przeciwutleniające mastyksu jest nadal dyskutowane jedynie na poziomie eksperymentalnym i nadal stanowi przedmiot badań naukowych.
Oprócz wspomnianych potencjalnych skutków, mastyks badano również pod kątem działania ochronnego na serce i wątrobę, działania przeciwnowotworowego lub działania obniżającego poziom cukru we krwi. Jednak te właściwości mastyksu nie zostały udowodnione.
Czy istnieje ryzyko wystąpienia skutków ubocznych podczas stosowania mastyksu?
W związku ze stosowaniem mastyksu nie odnotowano dotychczas żadnych istotnych dowodów na występowanie skutków ubocznych. Dlatego uważamy, że jest to substancja stosunkowo dobrze tolerowana.
Jedynym przeciwwskazaniem do stosowania jest możliwa nadwrażliwość na mastyks.
W przypadku kobiet w ciąży i karmiących piersią bezpieczeństwo stosowania mastyksu nie zostało dotychczas ustalone. Dlatego ogólnie zaleca się unikanie mastyksu w tym okresie.

Zewnętrzne zastosowanie mastyksu

Drugim wskazaniem zatwierdzonym przez EMA do stosowania mastyksu jest leczenie objawów drobnych stanów zapalnych skóry i drobnych ran skóry. W tym przypadku mówimy o  zastosowaniu zewnętrznym .
W przypadku problemów i defektów skórnych można zastosować mastyks w postaci półstałych preparatów zawierających 9-11% sproszkowanego składnika roślinnego w rozpuszczalniku lub oleju. Nakłada się je cienką warstwą na dotknięty obszar trzy razy dziennie.
Nie zaleca się stosowania zewnętrznego mastyksu u dzieci poniżej 12 roku życia.
W przypadku, gdy objawy problemów skórnych utrzymują się lub nasilają po tygodniu stosowania mastyksu, należy skonsultować się z lekarzem lub wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia.
Stosowanie mastyksu w leczeniu problemów skórnych niesie ze sobą kilka korzyści.
Dzięki swoim korzystnym właściwościom nie powoduje w tym przypadku skutków ubocznych tj. nie występuje podrażnienie skóry, swędzenie, zapalenie skóry, depigmentacja skóry itp.

Jakie jest inne potencjalne zastosowanie mastyksu?

W przypadku produktów zawierających mastyks wymienia się również inne możliwości jego zastosowania zewnętrznego.

Stosowany w higienie jamy ustnej i zębów

Pod tym względem podkreśla się działanie mastyksu, takie jak ograniczenie rozwoju bakterii w jamie ustnej, redukcja płytki nazębnej i zapobieganie próchnicy, zapobieganie stanom zapalnym, eliminowanie nieświeżego oddechu, a także jego działanie przeciw bakteriom i grzybom.
Można go znaleźć w produktach takich jak pasty do zębów i płyny do płukania jamy ustnej.

Zastosowanie w kosmetykach

Mastyks stał się popularnym składnikiem szerokiej gamy produktów kosmetycznych i  higienicznych. Stosowany jest w kosmetyce skóry i ciała.
Dodawany do kosmetyków olej mastyksowy działa przeciwstarzeniowo, ochronnie i nawilżająco. Polecany jest do pielęgnacji skóry problematycznej, np. skłonnej do trądziku oraz w walce z czarnymi plamami na skórze.
Woda mastyksowa zapewnia rewitalizację zmęczonej skóry i ochronę przed podrażnieniami.
Działanie antybakteryjne mastyksu i działanie przeciwgrzybiczne wykorzystuje się także w kosmetyce.