Witaminy to substancje, których organizm ludzki zwykle nie jest w stanie sam wyprodukować, dlatego musimy je dostarczać wraz z pożywieniem.
Krytyczny brak witamin (awitaminoza) może prowadzić do chorób i zburzeń, których opis znajdziesz w poniższym artykule.
Co to są witaminy?
Witaminy to organiczne związki chemiczne, które odgrywają ważną rolę w procesach metabolicznych w organizmie (m.in. działają jako katalizatory reakcji chemicznych, są ważne dla regeneracji tkanek lub pomagają chronić organizm przed stresem oksydacyjnym).
Witaminy zazwyczaj nie są syntetyzowane przez ludzki organizm, są więc substancjami niezbędnymi, które muszą być przyjmowane w niewielkich ilościach w diecie.
Niektóre witaminy to tzw. witaminy warunkowo niezbędne, czyli takie, które w określonych warunkach nasz organizm może je sam syntetyzować. Przykładem warunkowo niezbędnej witaminy jest witamina D, która jest syntetyzowana w skórze, gdy skóra jest wystawiona na działanie promieni słonecznych.
Ogólnie witaminy dzielą się na dwie grupy, rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach.
Dla każdej witaminy przypisana jest zalecana dzienna porcja spożycia. Jest to ilość witaminy, którą powinniśmy spożywać dziennie. Ilość ta jest różna dla poszczególnych witamin i podawana jest w różnych jednostkach, od mikrogramów przez miligramy.
Istnieje także górna tolerowana granica dawki danej witaminy, którą człowiek może spożywać długotrwale bez negatywnych skutków zdrowotnych. Dopuszczalna górna granica jest ustalona głównie dla witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E i K), które mogą być magazynowane w organizmie. Witaminy rozpuszczalne w wodzie nie są magazynowane w organizmie, a w przypadku ich nadmiernego spożycia nadmiar jest wydalany przez nerki lub stolec.
Awitaminoza to stan chorobowy spowodowany całkowitym i długotrwałym niedoborem witamin, który objawia się różnymi chorobami.
Niedobór witaminy B1
Bezwzględny niedobór witaminy B1 (tiaminy) powoduje chorobę Beri-beri oraz zespół Wernickego-Korsakowa. Regiony, w których ludzie mają dietę bezmięsną, składającą się głównie z łuskanego ryżu lub zbóż, są najbardziej dotknięte niedoborem witaminy B1.
Choroba beri-beri ma dwie formy:
Choroba Beri-beri u dzieci
Ta postać choroby występuje najczęściej w krajach rozwijających się i dotyka głównie dzieci karmione piersią matek, które nie mają wystarczającej ilości tiaminy w diecie. Objawy kliniczne zaczynają pojawiać się w wieku od dwóch do trzech miesięcy i są bardzo zmienne. Dziecko jest bardzo płaczliwe i często odmawia jedzenia. Często występują problemy z układem krążenia, takie jak powiększenie serca, tachykardia, kołatanie serca, sinica, duszność, wymioty czy nadciśnienie płucne.
U starszych dzieci dominują objawy neurologiczne przypominające aseptyczne (nieropne) zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, takie jak oczopląs, zwiększona pobudliwość nerwowa, ruchy mimowolne, utrata świadomości i drgawki. Leczenie ostrej postaci dziecięcej beri-beri polega na pozajelitowym (dożylnym) podawaniu tiaminy w dużych dawkach 100-150 mg, co zwykle prowadzi do szybkiej poprawy stanu zdrowia.
Choroba Beri-beri u dorosłych
Beri-beri u dorosłych ma postać suchą lub mokrą.
Sucha postać beri-beri charakteryzuje się obustronną polineuropatią obwodową, w której zaburzone są zarówno funkcje motoryczne, jak i czuciowe, zwłaszcza w dystalnych (końcowych) częściach kończyn, tj. na dłoniach i podeszwach. Dlatego charakterystycznym objawem suchej postaci beri-beri jest bezwład nadgarstków i stóp. Inne objawy suchej beri-beri obejmują parestezje lub mrowienie kończyn, osłabienie mięśni i hipotonię.
W mokrej postaci beri-beri polineuropatii towarzyszą objawy krążeniowo-oddechowe, takie jak powiększenie serca (kardiomegalia), choroba mięśnia sercowego (kardiomiopatia), niewydolność serca, obrzęk kończyn i tachykardia.
Leczenie beri-beri u dorosłych polega zwykle na pozajelitowym (dożylnym) podawaniu tiaminy w dawkach 5-30 mg 3 razy dziennie przez kilka dni. Następnie pacjent przyjmuje 5 - 30 mg tiaminy na dobę.
Zespół Wernickego-Korsakowa
Zespół Wernickego-Korsakowa to ciężka niepełnosprawność neurologiczna, która powstaje między innymi w wyniku awitaminozy B1.
Pod tą nazwą kryją się właściwie dwie choroby znane jako encefalopatia Wernickego (WE) i zespół Korsakowa, gdzie zespół Korsakowa często rozwija się z encefalopatii Wernickego i dlatego jest jej zaawansowaną formą.
Encefalopatia Wernickego jest ciężkim zaburzeniem neurologicznym charakteryzującym się oczopląsem, dezorientacją, oftalmoplegią i ataksją. Ten stan wymaga natychmiastowego leczenia, ponieważ nieleczona encefalopatia może spowodować śmierć lub trwałą niepełnosprawność neurologiczną.
Charakterystycznymi objawami zespołu Korsaka są zaburzenia pamięci krótkotrwałej oraz urojenia (konfabulacje).
Leczenie zespołu Wernickego-Korsakowa polega na suplementacji tiaminy. Zwykle duże dawki tiaminy podaje się pozajelitowo (dożylnie), a także doustnie.
Zespół Beri-beri i Wernickego-Korsakowa może również rozwinąć się jako ostre lub późne powikłania po operacjach bariatrycznych (z powodu złego wchłaniania witamin, w tym witaminy B1) i/lub u przewlekłych alkoholików.
Zalecana dzienna dawka witaminy B1 to:
Dzieci: 0,5 - 0,9 mg
Dorośli mężczyźni: 1,2 mg
Dorosłe kobiety: 1,1 mg
Niedobór witaminy B2
Całkowity niedobór witaminy B2 (ryboflawiny) powoduje chorobę znaną jako ariboflawinoza.
Do objawów awitaminozy B2 należą: ból gardła, przekrwienie i obrzęk błony śluzowej jamy ustnej, zapalenie jamy ustnej, języka i kącików ust, niedokrwistość normocytarno-normochromiczna oraz łojotokowe zapalenie skóry.
Awitaminoza B2 jest stosunkowo rzadka i praktycznie nie występuje. Istnieje jednak grupa osób, które są bardziej na nią narażone:
Pacjenci z zaburzeniami odżywiania (np. jadłowstrętem psychicznym)
Pacjenci z zespołami złego wchłaniania, takimi jak celiakia, rak lub zespół krótkiego jelita
Pacjenci z rzadkimi dziedzicznymi zaburzeniami metabolicznymi, takimi jak kwasica glutarowa typu I, niedobór dehydrogenazy acylo-koenzymu A lub zaburzenia transportu ryboflawiny
Pacjenci, którzy przez długi czas przyjmują określone leki (zwłaszcza barbiturany).
Zalecana dzienna dawka witaminy B2 to:
Dzieci: 0,5 - 0,9 mg
Dorośli mężczyźni: 1,3 mg
Dorosłe kobiety: 1,1 mg
Niedobór witamina B3
Stan wywołany całkowitym niedoborem witaminy B3 (niacyny) nazywa się pelagrą, a jego głównymi objawami są: światłoczułe zapalenie skóry z przebarwieniami, biegunka i demencja.
Inne objawy niedoboru witaminy B3 to: czerwony język, wymioty i objawy neurologiczne, takie jak bezsenność, lęk, dezorientacja, urojenia, demencja lub encefalopatia.
Awitaminoza B3 spowodowana brakiem niacyny w diecie występuje rzadko, ale niedobór witaminy B3 może być również spowodowany następującymi czynnikami:
Zespół rakowiaka, czyli stan występujący przy niektórych chorobach nowotworowych, szczególnie przy tzw. guzach pokarmowego. W zespole tym zaburzony jest rozkład aminokwasu tryptofanu, który nie jest rozkładany do kwasu nikotynowego, ale do 5-OH tryptofanu i serotoniny, co prowadzi do braku aktywnych form niacyny w organizmie i rozwoju pelagry.
Długotrwałe stosowanie niektórych leków. Leki te obejmują głównie izoniazyd (antybiotyk stosowany w leczeniu gruźlicy), chloramfenikol (antybiotyk o szerokim spektrum działania), niektóre barbiturany (np. fenobarbital) lub leki stosowane w leczeniu raka (np. fluorouracyl).
Niektóre wrodzone wady metabolizmu, na przykład choroba Hartnupa.
Zalecana dzienna dawka witaminy B3 wynosi 16 mg dla dorosłych mężczyzn i 14 mg dla dorosłych kobiet.
Niedobór witaminy B5
Niedobór witaminy B5 (kwasu pantotenowego) występuje bardzo rzadko i objawia się zburzeniami neurologicznymi, takimi jak parestezje, mrowienie lub pieczenie kończyn (dyzestezja).
Leczenie niedoboru witaminy B5 polega na podaniu brakującego kwasu pantotenowego.
Zalecana dzienna porcja witaminy B5 to:
Dzieci : 0,5 - 1 mg dziennie
Mężczyźni i kobiety : 1,3 mg dziennie
Mężczyźni powyżej 50 roku życia : 1,7 mg dziennie
Kobiety w wieku powyżej 50 lat : 1,5 mg dziennie
Niedobór witaminy B6
Niedobór witaminy B6 (pirydoksyny) występuje rzadko i objawia się zaburzeniami takimi jak zapalenie jamy ustnej, języka lub kącików ust oraz objawami neurologicznymi, w tym depresją i neuropatią obwodową. W przypadku całkowitego niedoboru witaminy B6 pojawiają się inne objawy, takie jak niedokrwistość mikrocytarna, łojotokowe zapalenie skóry czy napady padaczkowe lub konwulsje.
Niedobór witaminy B6 może być spowodowany nie tylko niewystarczającym spożyciem pokarmu, ale także stosowaniem niektórych leków, takich jak izoniazyd, penicylamina, hydralazyna czy karbidopa czy lewodopa.
Leczenie awitaminozy B6 polega na usunięciu czynnika sprawczego i suplementacji.
Zalecana dzienna dawka witaminy B6 dla osób poniżej 50 roku życia wynosi 1,3 miligrama. Osoby powyżej 50 roku życia powinny przyjmować 1,5 mg witaminy B6 dziennie.
Niedobór witaminy B7
Niedobór witaminy B7 (znanej również jako biotyna lub witamina H) występuje stosunkowo rzadko.
Kliniczne objawy niedoboru biotyny obejmują zapalenie skóry, które dotyka głównie okolice oczu, nosa i ust, zapalenie spojówek, wypadanie włosów (łysienie) oraz objawy neurologiczne, takie jak apatia, halucynacje, zmiany nastroju lub parestezje.
Leczenie awitaminozy biotyną polega na uzupełnieniu brakującej witaminy.
Zalecana dzienna dawka biotyny wynosi 30-100 mikrogramów.
Niedobór witaminy B9
Witamina B9 (kwas foliowy) jest niezbędna do tworzenia się krwinek, a także do prawidłowego rozwoju układu nerwowego płodu. Jej wystarczająca podaż jest więc ważna nawet w czasie ciąży.
Głównym objawem awitaminozy kwasu foliowego jest niedokrwistość megaloblastyczna z żółtaczką (zażółcenie skóry i białkówek oczu), podobna do niedoboru witaminy B12.
Ponadto niedobór witaminy B9 objawia się również zburzeniami neurologicznymi, w szczególności zaburzeniem percepcji sensorycznej i funkcji sensorycznych.
Przy niedoborze witaminy B9 podczas ciąży istnieje duże ryzyko wad wrodzonych cewy nerwowej (rozszczepy, zaburzenia prawidłowego rozwoju mózgu i rdzenia kręgowego itp.).
Brak kwasu foliowego jest szczególnie niebezpieczny dla rozwijającego się płodu w łonie matki.
Oprócz niedostatecznego spożycia witaminy B9, przyczyną niedoboru witaminy B9 są inne czynniki, takie jak niektóre leki lub wrodzone wady metabolizmu i/lub stany związane ze złym wchłanianiem składników odżywczych i składników mineralnych w jelicie cienkim.
Zalecana dzienna dawka kwasu foliowego wynosi 400 mikrogramów, podczas gdy w czasie ciąży lekarze zalecają kobietom przyjmowanie 400-1000 mikrogramów kwasu foliowego dziennie.
Niedobór witaminy B12
Witamina B12 (kobalamina) jest niezbędna do tworzenia komórek, czyli krwinek czerwonych i białych oraz płytek krwi.
Tak więc w niedoborze witaminy B12 głównym objawem jest niedokrwistość megaloblastyczna (niedokrwistość charakteryzująca się obecnością we krwi dużych niedojrzałych erytrocytów - megaloblastów), którą określa się jako niedokrwistość złośliwą.
Przyczyną niedokrwistości złośliwej jest choroba autoimmunologiczna, w której organizm wytwarza przeciwciała, które uniemożliwiają wchłanianie witaminy B12 przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka poprzez blokowanie produkcji czynnika wewnętrznego, który jest ważny dla wchłaniania witaminy B12.
Inne objawy awitaminozy B12:
Zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak zapalenie języka (ból i obrzęk języka i kubków smakowych itp.), biegunka , ból brzucha itp.
Zaburzenia neuropsychiatryczne, takie jak parestezje, mrowienie kończyn, osłabienie, ataksja, spastyczność, a w najgorszym przypadku porażenie kończyn dolnych (całkowity paraliż).
Przyczyny awitaminozy B12 to:
Niewystarczająca podaż witaminy B12 w diecie (weganie są szczególnie zagrożeni i powinni uzupełniać witaminę B12 z innych źródeł lub w formie suplementów)
Niewystarczające wchłanianie witaminy B12 (choroby autoimmunologiczne, stany po operacjach żołądka w tym całkowita lub częściowa resekcja żołądka.
Choroby autoimmunologiczne, takie jak zaburzenia czynności tarczycy czy bielactwo, zwłaszcza u pacjentów z niedokrwistością złośliwą
Niektóre leki zaburzające wchłanianie składników odżywczych w jelicie cienkim i żołądku (np. metformina, antagoniści receptora histaminowego, tlenek azotu, inhibitory pompy protonowej).
Niektóre rzadkie choroby genetyczne (wrodzone).
Leczenie awitaminozy B12 polega na suplementacji tej witaminy, najczęściej drogą podawania pozajelitowego (dożylnego).
Zalecana dzienna dawka witaminy B12 wynosi 2,4 mikrograma.
Niedobór witamin C
Witamina C jest ważna dla tworzenia kolagenu, a jej niedobór objawia się głównie szkorbutem, chorobą, która w odległej przeszłości występowała głównie u żeglarzy, którzy cierpieli na niedobory witaminy C podczas długich podróży morskich.
Szkorbut charakteryzuje się głównie chorobami skórnymi (wybroczyny, krwawienia okołomieszkowe, łatwe powstawanie siniaków), zapaleniem dziąseł, bólem stawów i powolnym gojeniem się ran.
Leczenie awitaminozy C polega na suplementacji tej witaminy. W przypadku jej krytycznego niedoboru podawany jest dożylnie, w lżejszych przypadkach wystarcza podanie doustne.
Zalecana dzienna porcja witaminy C waha się od 40 do 120 mg, przy czym dorośli mężczyźni przyjmują około 90 mg dziennie, a dorosłe kobiety około 75 mg dziennie. Dla kobiet w ciąży zalecana dzienna dawka jest wyższa i wynosi 120 mg.
Niedobór witaminy A
Całkowity niedobór witaminy A występuje stosunkowo rzadko i objawia się następującymi objawami:
xerophthalmia (czarna ślepota): to grupa chorób spowodowanych niedoborem witaminy A. Główne objawy czarnej ślepoty to suchość rogówki i tęczówki (z powodu upośledzenia funkcji gruczołów łzowych ), zmiękczenie rogówki (keratomalacja) i plamki Bitota (nieprawidłowy rozrost komórek płaskonabłonkowych i rogowacenie spojówki).
spowolnienie wzrostu kości
problemy skórne, takie jak hiperkeratoza (nadmierne rogowacenie), frynodermia (hiperkeratoza mieszków włosowych) oraz niszczenie mieszków włosowych i zastępowanie ich przez błony śluzowe
Do przyczyn awitaminozy A należą między innymi:
Niewystarczające spożycie witaminy A w pożywieniu
Stany związane z zaburzeniami wchłaniania składników odżywczych: osoby po operacjach bariatrycznych (zabieg zmniejszenia objętości żołądka), osoby z niektórymi schorzeniami (choroba Leśniowskiego-Crohna, zapalenie trzustki, zespół krótkiego jelita, niektóre autoimmunologiczne lub wrodzone wady metabolizmu, nowotwory itp.).
Leczenie awitaminozy A polega na uzupełnieniu brakującej witaminy i utrzymaniu jej odpowiedniego poziomu w organizmie.
Zalecana dzienna dawka witaminy A wynosi 900 mikrogramów dla dorosłych mężczyzn i 700 mikrogramów dla dorosłych kobiet.
Niedobór witaminy D
Niedobór witaminy D jest bardzo powszechny i dotyka wiele osób na całym świecie.
Chociaż witamina D (podobnie jak inne witaminy rozpuszczalne w tłuszczach) jest magazynowana w organizmie, jej poziom spada w miesiącach zimowych, a wiele osób cierpi na jej niedobór z powodu braku światła słonecznego.
Brak witaminy D objawia się krzywicą, a także nieprawidłowym funkcjonowaniem układu odpornościowego
Jednak klasyczna awitaminoza D związana z jej bezwzględnym niedoborem występuje stosunkowo rzadko.
Główną przyczyną niedoboru witaminy D jest niedostateczne przyjmowanie pokarmu, nieprawidłowe wchłanianie składników odżywczych (operacje żołądka, niektóre choroby np. choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita, zapalenie trzustki, nowotwory itp.).
Objawy awitaminozy D obejmują:
Krzywica i osteomalacja u dzieci: ponieważ witamina D jest potrzebna do wchłaniania wapnia i fosforu w jelitach, niedobór witaminy D prowadzi do obniżenia poziomu wapnia i fosforu we krwi (hipokalcemia i hipofosfatemia). Ponieważ wapń jest ważny dla organizmu, musi być pobierany gdzie indziej, a mianowicie z kości. Dlatego przy braku witaminy D dochodzi do zwiększonego rozpadu wapnia z kości, co prowadzi do osłabienia (zmiękczenia) kości. Jeśli to osłabienie występuje w dzieciństwie, kiedy kości wciąż się rozwijają, zakrzywiają się i powodują krzywicę. U dorosłych i dzieci osteomalacja prowadzi również do zwiększonego ryzyka złamań i urazów kości.
Zaburzona funkcja układu odpornościowego: witamina D jest ważna dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, dlatego jej niedobór prowadzi do pogorszenia odporności.
Zalecana dzienna dawka witaminy D wynosi od 10 do 20 mikrogramów lub od 400 do 600 jednostek międzynarodowych (IU).
Leczenie awitaminozy D polega na uzupełnieniu brakującej witaminy drogą dożylną lub doustną.
Niedobór witaminy E
Ponieważ witamina E znajduje się w wielu pokarmach, które normalnie spożywamy, jej całkowity niedobór występuje bardzo rzadko.
Przyczyny awitaminozy E obejmują:
niewystarczające spożycie pokarmu (bardzo rzadko)
choroby i stany, które niekorzystnie wpływają na wchłanianie tłuszczu: choroby, które niekorzystnie wpływają na wchłanianie tłuszczu to cholestaza, zaburzenie wydzielania zewnątrzwydzielniczego trzustki, niektóre choroby wrodzone (np. abetalipoproteinemia czy ataksja)
Głównymi objawami awitaminozy E są choroby nerwowo-mięśniowe (neuropatia i miopatia, zwłaszcza zespół rdzeniowo-móżdżkowy, ataksja, hiporefleksja oraz zaburzenia czucia wibracji i ciśnienia) oraz niedokrwistość hemolityczna.
Leczenie awitaminozy E polega na doustnym podawaniu witaminy E oraz utrzymaniu i monitorowaniu jej odpowiedniego poziomu.
Zalecana dzienna dawka witaminy E wynosi 15 miligramów.
Niedobór witaminy K
Niedobór witaminy K często występuje u noworodków, dlatego podaje się im Kanavit (lek zawierający witaminę K) w celu zapobiegania krwawieniom.
Objawy awitaminozy K to łatwe powstawanie siniaków, krwawienia z błon śluzowych, smoliste stolce, krwiomocz i inne objawy związane z zaburzeniami krzepnięcia krwi.
Leczenie awitaminozy K polega na uzupełnieniu brakującej witaminy.
Zalecana dzienna dawka witaminy K to 1 mikrogram na kilogram masy ciała.
Awitaminoza to choroba spowodowana całkowitym brakiem witamin.
W przeciwieństwie do hipowitaminozy (zwykły brak witamin), awitaminoza występuje rzadko i zwykle występuje tylko w krajach słabo rozwijających się lub u osób z ciężkim zespołem złego wchłaniania.
Awitaminoza ma różne objawy w zależności od funkcji danej witaminy w organizmie.
Do najczęstszych objawów awitaminozy należą problemy skórne (np. szkorbut czy pelagra), objawy neurologiczne (Beri-beri, zespół Wernickego-Korsakowa, neuropatia) czy zaburzenia ukrwienia lub krzepnięcia krwi (niedokrwistość, wybroczyny, łatwe powstawanie siniaków, krwiomocz itp.).
